L’Afrique c’est fantastique

2 januari 2010, net een beetje bijgekomen van het feestgedruis van de jaarwisseling stapte ik in het vliegtuig naar Mali om 28 uur later, via Salt Lake City en Parijs in Bamako (de hoofdstad van Mali) uit te stappen. Mali? Ja je weet wel Mali, één van de armste landen ter wereld, voormalig Franse kolonie, gedeeltelijk Sahara en Sahel en bij de meesten bekend door de met mysteriën omgeven stad Timboektoe (zeker bekend bij de Donald Duck lezers).

Wij (als in Dave, Tom en ik) zijn hier met een specifiek doel: om Lassavirus (http://www.rivm.nl/cib/infectieziekten-A-Z/infectieziekten/Arenavirussen/index.jsp) in Mali te onderzoeken naar aanleiding van een fataal geval van Lassa in een Engelse ontwikkelingswerker in Mali. Het Lassavirus circuleert in West-Afrikaanse ratten en wordt via de urine en faeces uitgescheiden. Mensen die hiermee in contact komen kunnen zo ook met Lassa geïnfecteerd worden. Vandaar dus dat wij gaan proberen om zoveel mogelijk Malinese ratten te vangen om te kijken of ze drager zijn van het Lassavirus (de rattenvanger van Hamilton dus).

Nu is het plannen van dit soort expedities in het hart van Afrika beduidend makkelijker dan het uitvoeren ervan, maar in dit geval was het door de ondersteuning van onze Malinese collega’s aanmerkelijk vereenvoudigd. Tot onze standaarduitrusting behoorden 2 Toyota Landcruisers - het standaard vervoersmiddel van menig NGO in Mali - 8 matrassen, kookstel, 140 rattenvallen, vloeibare stikstof, diverse zakken kolanoten, 2 chauffeurs, 3 man ondersteunend personeel en 3 toubaboes (West-Afrikaans voor witte man... wij dus). Grofweg was onze route Bamako-San-Sikasso-Soromba-Bamako, grotendeels over door Chinezen aangelegde asfaltwegen, maar ook over onverharde wegen om zo op de meer afgelegen plekken te kunnen komen.

Onze eerste vangstplek was een klein dorpje aan de Bani rivier (een zijtak van de Niger rivier). De omgeving was een vrij groot wetland gebied. In Mali zijn er weinig diersoorten zoals olifanten, apen, gazelle’s e.d. die je normaal gesproken met Afrika associeert, maar de Malinese wetlands herbergen wel een groot aantal vogels, inclusief overwinteraars uit Nederland zoals grutto’s. Het vangen van knaagdieren is relatief makkelijk in vergelijking met het vangen van vogels. Met behulp van een inloop-rattenval en wat aas (een mix van uien en pinda’s) wordt de rat levend gevangen. De vallen worden in de namiddag geplaatst en ‘s ochtends weer verzameld. Om dit voor elkaar te krijgen wordt er eerst toestemming gevraagd aan het lokale dorpshoofd. Dit gaat gepaard met een vrolijk begroetingsritueel: Goedemiddag (antwoord: goedemiddag), Heb je een rustige/vredige dag? (antwoord: ja rustig), Hoe staat het met je huis? (antwoord: geen probleem), Hoe gaat het met je vrouw? (antwoord: goed), Hoe gaat het met je kinderen? (antwoord: goed). Dit met kleine variaties met betrekking tot het dagdeel en of de persoon een man of een vrouw is. Na de verkregen toestemming overhandigen wij ceremonieel een zak met kolanoten (bitter met een grote hoeveelheid cafeïne) en kunnen we aan de slag. De helft van de vallen zetten we in het dorp bij de mensen in hun hutjes (als viroloog kom ik graag bij de mensen thuis). Deze huizen zijn gemaakt van leem met rieten dakjes en spaarzaam ingericht met een kookplaats op houtskool en wat voorraadpotten van klei. De andere helft van de vallen plaatsen we in de moestuin een kleine kilometer buiten het dorp.

De eerste dag hebben we meteen een recordvangst (volgens Tom en Dave hebben ze nog nooit zoveel ratten in een avond gevangen), van de 100 gezette vallen, zit er in 60 een rat. Het verwerken van onze “oogst” gaat vlot en volgens een vaste opzet. Eerst narcose, verbloeden, wegen, sexen, determineren, biometrische data opnemen, foto maken, opsnijden, long, milt en lever eruit en in de vloeibare stikstof en klaar is kees. Op deze manier verzamelen we een schat aan data en kunnen we weer terug in het lab veel verschillende testen op de verzamelde weefsels en bloed uitvoeren. Dit hele programma herhaalt zich nog een dag op dezelfde plek en ‘s avonds relaxen we in het hotel onder het genot van een biertje (Flag en Castel) aan de rand van het zwembad (hmmm, groen water… gaaf!) om ook de inwendige mens voldoende te desinfecteren. Het verkrijgen van voldoende bier had af en toe nog wat voeten in aarde, aangezien het in een gematigd moslim land als Mali weinig gedronken wordt door de lokale bevolking. Gelukkig was er altijd nog onze chauffeur die ons op onze zoektocht naar voldoende gerstenat wilde helpen (rondrijden), wat hem weer veel dankbare blikken en de dag daarop het statiegeld opleverde.

Vervolgens gaan we naar Soromba, diep in het zuiden van Mali aan de grens met Ivoorkust. Soromba is de plek waar de Engelse ontwikkelingswerker een Lassa-infectie opliep. De tocht leidt ons over onverharde wegen, langs gekantelde vrachtauto’s en steeds verder weg van de relatieve beschaving van San en Bamako. In Soromba aangekomen herhaalt zich de ceremonie met de locale dorpshoofden, in dit geval waren het er meerdere. Er werd ons een kip aangeboden, die daarna weer door de dorpshoofden verorberd werd. Daarna werd ons een tweede kip aangeboden die ik ‘s avonds bij ons eten zag langskomen (rijst met een prutje en kip dus). Ook in Soromba de rattenvallen uitgezet. Hier vingen we alleen de zogenaamde multimammate rat (Mastomys natalensis), een cultuurvolger die zich altijd in de omgeving van mensen ophoudt. De naam multimammate rat betekent vrijvertaald de rat met de vele tietjes - een vrouwelijke rat kan wel 9/10 paar tepels hebben en gekoppeld aan een worp van rond de 14-18 jongen zorgt dit voor een indrukwekkende voortplantingscapaciteit. Deze rattensoort is ook de voornaamste gastheer van het Lassavirus en speelt waarschijnlijk door zijn directe aanwezigheid in de buurt van mensen een grote rol in de overdracht van het virus naar de mens. Ons kampement sloegen we op voor de hut waar vorig jaar de Engelse ontwikkelingswerker verbleef en ik maakte me klaar voor de eerste overnachting in mijn tentje.

Soromba 9 januari 2010, om 6 uur ‘s ochtends werd ik gewekt door het doffe gedreun van de dorpbewoonsters die mais aan het fijnmalen waren met behulp van een bovenmaatse stamper, samen met het geluid van balkende ezels en kraaiende hanen. Een van de meer fortuinlijke overblijfselen van de Franse koloniale tijd is dat je overal in Mali vers gebakken stokbrood kan krijgen, zelfs in afgelegen plekken zoals Soromba, wat dus samen met een mok oploskoffie zorgt voor een smakelijk ontbijt. Een van de weinige nadelen van het opgroeien in de westerse wereld is dat je maag darm systeem minder robuust wordt in vergelijking met die van de Malinese collega’s. Dave liep de eerste dag in Soromba een gastro-intestinale infectie op waarbij het veelvuldig overgeven werd gecomplementeerd met een dunne ontlasting. Zelf ben ik gelukkig gevrijwaard gebleven van dit soort kleine ongemakken, en zeg nou zelf dat zou toch ook geen passend kado zijn voor mijn 37ste verjaardag. Mijn verjaardag heb ik gevierd onder het meerstemmig gezang van mijn Malinese vrienden en uitgebreide desinfectiecyclus, dit keer uitgevoerd met Ballantines. Na een aantal dagen verlieten we de gastvrijheid van Soromba om ons weer naar Bamako te begeven.

Tussen al het veldwerk door waren we uitgenodigd om de opening van een malariakliniek bij te wonen in Douaboegoeni. De lokale bevolking had groots uitgepakt en stond rijen dik langs de weg om ons te verwelkomen, een waar rockster moment. De plaatselijke militie mocht ook komen opdraven en had en passant het lokale museum van zijn voorraad koloniale vuursteen vetspuiten ontdaan (overigens in werkende staat want menig losse flodder deed ons opschrikken). Onder begeleiding van de plaatselijke drumband werd de menigte flink opgezweept en de algehele euforie bereikte zijn hoogtepunt toen ik me ook aan enkele inheemse danspasjes waagde (het ging me dit keer beter af dan met Joost P. op Curaçao waar wij een vleesgeworden Amstel Bright reclame waren).

Terug in Bamako hebben we ons onderzoeksterrein verlegd naar de lokale veemarkt (met enkele duizenden koeien). Hier waren we op zoek naar teken die op de koeien zitten. Deze teken kunnen ook een ruime verscheidenheid van ziekteverwekkers bij zich dragen zoals de ziekte van lyme maar ook het CCHF virus (Krim-Congo hemorragische koorts). De koeien (en stieren), werden door de veeherders op de grond geworsteld waarna de teken als rijpe druiven van de edele delen van de koe konden worden geplukt. Op deze manier hebben we een paar honderd teken verzameld.

Mijn eerste Afrikaanse veldonderzoek is dus zeer goed verlopen (even afkloppen want op het moment dat ik dit schrijf staan alle monsters nog in Mali). Ik ben nu alweer benieuwd wat me op mijn volgende trip, waarschijnlijk in de Congolese Republiek (ook wel bekend als Congo-Brazzaville), te wachten staat.